Xitaylarni Qoghlap Chiqirip Turpanni Azat Qilayli !

Sherqiy Türkistanning addi xeritisi. Sherqiy jenubimizda xitay tajawuzchi döliti xoshna bolup, gherpte Qeshqer sherqte Qumulghiche, shimalda Altaydin jenupta Cherchen-Charqiliqqiche bolghan tupraqlirimizgha tajawuz qilip kiriwalghan xitaylarni pakiz qoghlap chiqarsaq andin bizning azatliq téngimiz étip wetinimiz gül-chéchekke pürkinidu. Xelqimiz hörlükke érishidu, heqiqi bext-saadet bizge didarini achidu. Küresh qilayli, xitaylarni qoghlap chiqirip Sherqiy Türkistanni azat qilayli, musteqil Sherqiy Türkistan jumhuriyitini eslige keltüreyli! Kündin-kün'ge ghaljirlishiwatqan tajawuzchi düshmenlerge qarshi küreshke atlinayli!

Ürümchi- Turpan arisidiki yuquri sür'etlik tashyol. Xitay terrorchilar döliti özlirining Sherqiy Türkistan'gha qilghan tajawuzchiliqi, bulangchiliqi we terrorluq jinayetlirini dunyadin yoshurup, bu tupraqlarni burundin bizning idi, hazir tereqqi qildurmaqchimiz, shunga awal hemme yérini kolap échip bayliq bayqisaqla téz sür'tte kolap élip sepil ichige toshup ketmisek bolmaydu, dep, gherp ellirini, BDT ni dunya tereqqiyat bankisi qatarliqlarni aldap bu yuquri sür'etlik tashyolni yasash üchün ösümsiz qerz aldi. Adalettin köz aldidiki menpe'et üstün orunda turidighan bu rezil dunyada tajawuzchi, terrorchilargha dunya bankisi ösümsiz qerz berdi. "Tereqqiyat üchün" bérilgen bu qerz pulning bir qismini Beijingdiki bash terrorchi xitaylarning aile-tawabati yamchuqigha saldi, bir qismini bolsa Wanglechüen bashliq wetinimizge tajawuzchiliq, bulangchiliq, terrorchiliq we irqiy qirghinchiliq qilish üchün kelgen düshmen kattibashliri yidi. Bir qismini sepil ichidiki we wetinimizge qanunsiz tajawuz qilip kelgen xitaylar yol qurulush shirketliri qurup qaqti-soqti qilip tügetti, yene bir qismida bolsa wetinimizge qanunsiz tajawuz qilip kelgen xitay düshmenlirini ishqa orunlashturush, yol saqchilirini köpeytip seplesh, bulangchiliqning bixeterlikige kapaletlik qilish üchün xelqimizge qaratqan nazaretni kücheytish qatarliq dölet terrorluq ishlirigha ishletti. Siz Ürümchi bilen Turpan arisigha yasalghan bu tashyolni körüp " bizning yurtning yolliri hejepmu nochi bopkétiptighu!"-dep aldirap xosh bolup ketmeng! Bu yollar siz we men üchün emes, tajawuzchi xitaylarning tajawuzchiliqni kengeytish, bulangchiliq we irqiy qirghinchiliqni tézlitishige xizmet qildurush üchün yasalghandur.
Tashyolning ikki teripige qarisingiz charqpeleklerni körisiz. U charqpelekler Dawanching etrapida yil boyi shamal chiqip turidighanliqigha asasen xitay tajawuzchiliri bulangchiliq üchün kelgen xitaylarning jinayet ötküzüsh, yashash ehtiyajlirini qandurush üchün yasalghan shamal elektir istansisidur. Bizning tupraqlirimizda, asminimizda Allah teripidin chiqirilghan shamallarnimu xitay tajawuzchiliri igelliwelip özliri üchün xizmet qildurmaqta.
Bu yolning kim üchün yasalghanliqini ispatlash üchün bir nechche yerdiki köwrükni partilitip qechip ketip baqayli. Sherqiy Türkistan xelqi ziyan tartamdiken yaki xitaylar bulangchiliq ishlirining tosalghugha uchrighanliqidin alaqzade bolamdiken, eniq körüwalimiz. Tömüryolmu oxshash, nur kabilmu shundaq! Bu yollarni "shinjiangni güllendürüsh üchün yasiduq"-digen yalghanchiliqi derhal otturigha chiqidu we " her millet xelqining menpeeti" digen gepni tekrarlap, xitay digen gepni dimey turiwalidu. Wetinimizde xitaylar élip bériwatqan teshwiqatlardiki " her millet xelqi" digen sözni "xitaylar" digen menide, "her millet xelqining tüp menpeeti" digen sözni "xitay tajawuzchilirining milliy menpeeti" dep chüshensingiz andin toghra chüshen'gen bolisiz.

Turpan wilayitige qarashliq Pichan nahisidiki jamedin bir körünüsh. Pichan- Turpan oymanliqidiki chong nahiye hesaplinidu. Xitay tajawuzchiliri Pichanni ishghal qilghandin kéyin Uyghur dehqanlarning yer-zimin, öy-mülüklirini igelliwalghandin bashqa kan rayonlirinimu igelliwalghan. Pichan teweside nechche ming yerde nefit quduqlirini échip nefit we tebii gazlirimizni bulap seddichin sepili ichige toshup ketmekte. Turpanning uzun talaliq paxtisi, üzümi, qoghuni we köktatliridin bashqa xitay tajawuzchiliri nefit, tebii gaz, kömür, altun, tömür, qattiq qiyatash, kali nitrat,(KNO3), natri nitrat (NaNO3) bor(élement belgisi B) luq topa qatarliq 65 xil kan bayliqimizni bulap seddichin sepili ichige toshup ketmekte. Turpandiki nefit zapisi 1 milyart 575 milyon tonna, tebii gaz zapisi 365 milyart kub metir bolup, xitaylar Turpan nefitlikidin yiligha 5 milyon tonna nefit we 1 milyart 500 milyon kub metir gazni bulap ketmekte. Turpandin xitaylar bulap kétip barghan kali nitrat we natri nitrat oxshash kanlar ichide dunyada 2-orunda turidu. Bu qimmetlik tuzlarning hemmisini xitay terrorchilar sepil ichige toshup ketmekte! Turpandiki kömür zapisi 13 milyon 400 ming tonna bolup unimu poyiz bilen her küni digüdek bulap sepil ichige toshup ketmekte.
Turpan shehridiki jamedin bir körünüsh. Turpan Uyghurliri uzaq tariximiz jeryanida özgiche medeniyetlerni yaratqan bolup, buning ichide binakarliq-qurulush uslubimu Turpanning jughrapiyilik alahidiliki we kélimatini közde tutqan asasta pilanlinip yasilidu.

Turpan wilayiti Toqsun nahiye tewesidin Uran kani échiwatqan xitay tajawuzchiliri. Xitay tajawuzchiliri İli wilayiti Chapchal nahiyisining sherqiy jenubidin sherqqe qarap sozulghan tengritagh tizmiliridin(731, 734, 735.. qatarliq nomur sélip qoyghan kan rayonliridin) kömür, uran we bashqa renglik metallarni bulap élip atom bombisi yasap Lopnur yadro sinaq bazisida 50 qétimgha yéqin atom bombisi étip Tarim oymanliqini merkez qilghan ottura Asiya, Tibet qatarliq jaylarning ekologiyilik muhitini éghir derijide bulghap xelqimizge bala-qaza elip keldi. Ötken yildin bashlap Turpan nahiye tewesidin uran kani bayqap uranni kolap élishqa bashlighan bolup, bu uranlarni tawlap atom bombisini teximu köplep ishlepchiqirip ottura asiya we dunyadiki nurghun döletlerge tehdit sélip bésiwelish we dunyawi bash terror bolush üchün jiddi tutush qilmaqta.

2005-yili 8-ayning 6-küni axshamdin bashlap Turpanda 26 saet uda yamghur yéghip kelkün apiti peyda qilghan bolup, Turpanning sherqidiki Qaraxoja yézisidiki 230 aililik Uyghurning öy-makanliri we étizliqtiki ziraetliri weyranchiliqqa uchridi. Bu apette asasen Uyghur dehqanlarning mal-mülki ziyan'gha uchrighachqa tajawuzchi hökümet hechqandaq yardem bermigen, elwette. Ulugh Allah, bizge yardem qilghaysen, Amin!

2005-yili 7-awghust küni Turpanda kelkün apiti yüz bergen. Kelkünde eqip ketken köwrüktin bir körünüsh. Kelkünde xitaydin wetinimizge tutishidighan tömür yol tashyolning bir qismimu éqitiwetilgen bolup, tajawuzchilarning bulangchiliq sür'itige tesir körsetken.

Kelkünde öy- mülki weyranchiliqqa uchrighan Uyghur dehqan ayalning qayghusi. Uyghur xelqige kelgülük hejepmu keldi. Mehriban, shepqetlik, qadir Allah, ejdatlirimiz we bizning bilip bilmey qighan gunahlirimizni meghpiret qilghin, sen bizge ata qilghan bu muqeddes tupraqlardin séni we kitabingni inkar qilidighan, sanga séghin'ghan we qulluq qilishqa tirishiwatqan Uyghur, Qazaq, Qirghiz, Özbek, Tatar, Tajik musulmanliring'gha zulum qilip qetliam qiliwatqan tajawuzchi, kapir xitaylarni qoghlap chiqirish üchün jihat qilishqa nésip qilghin! Qadir Allah, hemme ish özüng'ge asan, mezlum xelqimizge rehim qilghin! Amin!

Turpandiki Astane qedimiy qebristanliqidin chiqqan 4 ming yilliq mumya. Astene qedimiy qebristanliqi Turpan shehridin 40 Km sherqte bolup, İdiqut qedimiy shehrining gherbiy shimaligha jaylashqan. Sherqtin gherpke 5 Km, jenuptin shimalgha kengliki 2 Km kelidu. Bu qebristanliqqa İdiqut Uyghur dölitining xaqanliri we xelq depne qilin’ghan. Xitay tajawuzchiliri nomus qilmay Astane qedimiy qebristanliqidiki mumya we murdilarni “xitayning idi1-dep jenining bériche teshwiq qilip kelmekte. Xitay JKP terrorchiliri bu qebristanliqtin tépilghan mumya we murdilarning köp qismi xitayning, qalghanliri Qoshlar (车师), Türkler, Honlar we igiz harwiliqlar (Qangqillar) ning idi, dimek idiqut Uyghur xanliqining "asasliq xelqi xitay idi, herqaysi milletler barawer idi, dep ademning owghisini qaynitidighan we hechqandaq mentiqige sighmaydighan kazzapliq bilen shughullanmaqta. Töwendiki xitayche tor betini achsingiz xitay tajawuzchilirining nime dep jöylüwatqanliqini körisiz.

http://www.vacationcn.com/chinese/tese/luxian/tianshan.htm

Yalquntagh Tengritaghlirining newrisi bolup 140 milyon yillar ilgiri shekillen’gen. Sherqtin gherpke uzunluqi texminen 100 Km, jenuptin shimalgha kengliki .10 Km bolup eng igiz yeri dengiz yüzidin 831 m, dengiz yüzidin otturiche igizliki 500 m kelidu. Höl yéghin miqtari az, qoyash nuri küchlük tegidighan, üsti yüz tempiraturisi yuquri, meneral terkiwi qizil bolghachqa Uyghur xelqi uni Qiziltagh dep atap kelgen. Yaz künliri Turpan bostanliqida turup Qiziltaqqa qaraydighan bolsingiz xuddi tawilan’ghan tonurdek küchlük yalqunning pütün taghda urghup chiqiwatqanliqini körisiz, bu hadisige köre xelqimiz bu taghni “Yalqun tagh” depmu atap kelgen. Xitay tajawuzchiliri Yalqutaghning ismini Uyghurlardin sorap öginiwélip “xuoyanshan” (火焰山) dep atap, emdilikte chetelliklerge, wetinimizge tajawuz qilip keliwatqan xitaylargha we Sherqiy Türkistandiki yash-ösmürlerge “xuoyensen” digen xitayche namini teshwiq qilip bu taghni özining qiliwélish üchün pay-pétek bolushmaqta.

Sherqiy Türkistanning addi xeritisi. Qara niyet xitay tajawuzchilar 1955-yildin baslap Sherqiy Türkistan ziminlirini parchilap, igilirini bir yan'gha qayrip qoyup bulangchiliq qilish we xelqimizni hemde dunya jama'itini aldash üchün aptonom rayon ichide bir munche aptonom oblast, aptonom nahiye, aptonom yéza digendek saxta memuri rayonlarni tesis qildi we xitay tajawuzchi aqqunlirini köplep yötkep chiqish üchün siyasi asas seliwalghan idi. Mesilen, Özbekistan bilen teng kelidighan zimin(440 ming kuwadrat Km) ni "Bayingholin Mongghul aptonom oblasti" dep ayrip, birmu Mongghul bolmighan Uyghur shehri-Korlini bu aptonom oblastning siyasi merkizi qilip békitip, bir qanche aililik Mongghhulni Korla shehrige taghdin köchürüp kélip ulargha oblast bashliqi, JKP 2-muawin sekirtar digendek qorghaq emellerni berip qoyup Uyghurlarning bu zimin'gha bolghan igilik hoquqini tartiwaldi. Andin seddichin sepili ichidin türkümlep xitay yötkep chiqip Tarim oymanliqidiki munbet tupraqlarni, Könchi derya wadisini, Qarasheher wadisini, Bügür bostanliqi we etrapidiki qumluqlarni nefit bazisi, ish-qur polklirining dehqanchiliq meydani, zawut, kan, karxana digen namlar bilen xitaylargha bölüp berip omumiyüzlük bulangchiliq we terrorluq jinayetlirini kengeytmekte.

Dunyadiki xitaygha tesir körsiteleydighan we béqinmaydighan döletler hemde xelqara teshkilatlargha "wetendizi zulum we insan heqliri" digen témilarda dert tökken chaghda eng asasliq dertlirimiz bolghan zimin dawasini we igisidin ayrilip qelip tajawuz qilin'ghan 1 milyon 828 ming kuwadrat Km liq tupraq dawasinimu qoshup qilishini semimi we keskin iltimas qilimiz.

Turpan oymanliqi Tengritaghlirining sherqiy jenubi etigige jaylashqan bolup Qumul we Turpan wilayitini öz ichige alidu. Qumul heqqide ötkenki xatirimizde toxtalghan iduq. Turpan wilayitining omumi yer kölimi 69 ming 324 kuwadrat Km bolup düshmen istatistikisigha qarighanda 2005-yildiki nopusi 584 ming 318 bolup, Uyghurlar 77% ni igelleydu, xitay tajawuzchilirining nopusi 21% ke yetken. Turpan yaz künliri bek issiq bolup, tempiratura 40-50 giradus etrapida bolidu, ejdatliridin tartip seddichin sepili ichide yashap kelgen xitaylar bu issiq tupraqta démi siqilip nepes alalmaydu. Shunga Bextimizge yarisha Turpan’gha tajawuz qilip kelgen xitay nopusi Qumuldek köpiyelmey qalghan.
1975-yili7-ayning 15-küni xitay tajawuzchi hökümiti Sherqiy Türkistan tupraqliri we xelqini parchilap bashqurush hilisini ishqa sélip Qumul bilen Turpanni ayrip ikki wilayet qilip békitip Qumulgha xitay yötkeshni kücheytken idi.
Turpandiki Ayding Köl dengiz yüzidin 154 métir töwen (dunyada dengiz yüzidin töwen jaylar ichide 2-orunda turidu).
Turpan wetinimizdiki eng qurghaq jay bolup, yilliq höl-yéghin miqdari aran 16 mm, yazdiki tomuz künliride yer yüzi tempiraturisi 75 giraddusqa chiqidu. Turpan wilayiti- Turpan shehri, Toqsun nahiyisi we Pichan nahiyisini öz ichige alidu. Turpanning kelimati pewqul’adde qurghaq, kéche bilen kündüzning témpiratura perqi chong bolghachqa méwiliri bek tatliq bolidu. Turpan üzümi dunyagha mesh’hur bolup, quruq üzüm we Pichandiki xitay tajawuzchiliri qurghan üzüm hariqi zawutida ishlen’gen vinolarni xitay we chet’ellerge setip xitaylar pul tapmaqta. Turpan bilen Qumul arisidiki nefitlik heqqide ötkenki xatirimizde toxtalghan iduq. Turpan xelqi xitay tajawuzchilirining zulmi we bulangchiliqi destidin barghanseri namratliship ketmekte. Bu nijis xitaylarni Turpan oymanliqidin teltöküs qoghlap chiqarmighiche Sherqiy Türkistanda ténchliq we asayishliq bolmaydu.

Xitay tajawuzchi hökümitining merkizi telewiziye istansisi, tengritagh kino sitodiyisi we Turpan wilayetlik memuri mehkime birliship “Mushterik Turpan Padishahi” namliq 32 qisimliq telewiziye chatma tiyatirini oydurup chiqirip 2005-yili 8-ayning 19-küni Turpan shehride “qoyush murasimi” ötküzgen. Ching sulalisi dewridiki Turpanning padishahi İmin Ghoja rolini ertis Qurban Turdi alghan. Xitay tajawuzchiliri Turpanni, Qumulni, shundaqla Sherqiy Türkistanni “ezeldin xitayning idi”, “ ezeldin xitay bilen Uyghur ittipaq ötüp kelgen”, “Uyghurlar ashu zamanlardimu xitay we manju tajawuzchilar beshigha teheret qilip qoysimu ün chiqarmay muqumluqni qoghdaytti”,...digendek “ tarixiy pakitlar” ni oydurup chiqirip Sherqiy Türkistan xelqini we dunya jamaitining közini boyash, ottura Asiyagha qilghan tajawuzchiliqini yoshurush, tajawuzchiliqni qanunluq qilip körsitishke urunmaqta. Bu resime qarang: 15-esirde tamamen musulman bolghan Turpanliq Uyghur İminwang(ongdin 2-kishi) ning xanishi chachliri we yüz-boyunliri ochuq halda Manju we xitay emeldarlarning yénida kütküchi dideklerdek turghinini. Musulman Uyghur padishah xanishi bilen bolghan arigha ikki kapir emeldarni qisturup, özining “qizghanmaydighanliqi”, “milletler ittipaqliqini hemmidin üstün köridighanliqini”, “mushterik padishaliqtin bek memnun ikenligini“ namayen qilish bilen bille, sol yénidiki teteyge biperwaliq bilen muamile qilghinigha qarap “xitay teteyge muhtaj emes” likini ipadiligen. Nomussiz tajawuzchilar küp-kündüzde “tashni tayaqqa téngish” qa urunmaqta we Uyghur xelqining etiqadi, wijdanigha haqaret qilmaqta.(düshmenning xewirige qarang)
http://news.xinhuanet.com/photo/2005-08/20/content_3380433.htm


Turpan Uyghurliridin munbet tupraqlarni tartiwélip kök-tat térip pul tépiwatqan xitay tajawuzchiliri. Bu tupraqlarning naminimu toghra teleppuz qilalmaydighan xitaylarning bu ziminda heqqi barmu? Kim bergen heqiken u?! Ularning heqqi bar diyilse, u heq- özi sepil ichige qaytip ketish heqqi, Sherqiy Türkistan xelqidin kechürüm sorash heqqi, eger unimisa qoghlap chiqirilish heqqi, tayaq yiyish heqqi we öltürülüsh heqqi bardu. Shundaq emesmu?!!!

Turpandiki Uyghur ösmürler. Ular ottura esirlerdiki bilen oxshash turmush sewiyeside we xitayning zulmi derdidin namrat halette yashimaqta. Xİtay tajawuzchilarning balliri bolsa binalarda olturup, bina mekteplerde oqup, tetqiqat orunliri, herbi qisimlar, qorchaq hökümetlerde yaki nefit-bayliq bulash terrorchilar gorohliri ichide néni pütün yashimaqta.

Turpan quruq üzümini xitay tajawuzchilar qeghez qutilargha qachilap sirtigha xitayche xet we marka yezip "xitayning üzümi" dep maxtap setip xejlimekte.
Turpandiki chünchilerde qurutuliwatqan üzümlerdin bir körünüsh. Bu üzüm eslide Uyghurlargha, Türkiy xelqşerge andin dunyadiki bizning dostlirimizgha teqdim qilinishi yaki setilishi kérek idi, ming epsuski, bu jennet misali bostanliqtin chiqqan tilni yaridighan shérin üzümlirimizni xitay tajawuzchilar, yeni düshmenler bulap ketmekte we lezzetlenmekte.

Turpan baghliridiki üzümler. Turpan üzümlirining türi köp, süpiti alahide yaxshi bolup, qedimdin tartip dang chiqirip kelgen. Xitay tajawuzchilirining zulumi we talan-taraj qilishi tüpeylidin Turpan Uyghurliri üzümning süpitini emes, sanini qoghlishishqa mejbur bolup, üzüm qurutushta ximiyilik katalizator dorisigha chilap bir heptidila qurutup "bazargha ülgürtüsh" ni adet qiliwaldi.
Allah bizge ata qilghan nimetler. Turpan tupraqliridin terrorchi xitaylarni qoghlap chiqarsaq bu üzümlerning temi teximu tatliq, teximu lezzetlik bolup ketidu. Bizge teximu köp eqil-paraset we küch quwwet ata qilidu.
Turpandiki mazar. Turpan xelqi we shehitlirimiz depne qilin'ghan mazardin bir körünüsh.

Yarghul qedimiy shehridin bir körünüsh.

Turpan Yalquntagh etigidiki bir kent menzirisi.

Yalquntagh etigidiki kichik bostanliq menzirisi.

Turpan Qiziltagh (Yalquntagh) jilghisidiki '"Bézeklik ming öy" ge baridighan yol boyigha tajawuzchi xitay hökümiti Tangshüenzong, Zhubajie we Sunwukonglarning heykilini qaturup, 7-esirde u tongguz, maymunlar bu yerge kelgen, shunga bu tupraqlar we medeniyet yadikarlirliri xitaygha tewe bolushi kérek,-dep Turpan'gha barghan barliq seyyahlargha jenining bériche teshwiq qilmaqta. Dimek, ötmüshte xitay seyyahlar barghan yerlerning hemmisi bügünki künde xitayning ayrilmas bir qismi bolarmish! Bu muqeddes tupraqlirimizgha tongguz we maymunlarning butini qaturup qoyushqa Tömür Dawametmu maqul bolghan. Ablet Abdureshit hijiyip qoyghan, İsmayil Tiliwaldiningmu üni ichige chüshüp ketken.

Idiqut qedimiy shehridiki xitay pahishiler. Iplas xitay tajawuzchiliri ejdatlirimiz parlaq medeniyet yaratqan sheher xarabilirigha pahishe xotunlarni ekilip Sherqiy Türkistan tupraqlirini we xelqini haqaret qilmaqta. Shingshingshiadin gherpte Qeshqerning gherbigiche, Altaydin Cherchen'giche bolghan 5 ming Km liq yol boyida bundaq pahishe xitaylar yamrap ketken bolup, resimdiki pahishiler ularning ichidiki "tallan'ghanliri" bolup hesaplinidu. Dunyada eng set, eng meynet xitay pahishiler texi İdiqut qedimiy shehrige resimge chüshüp élan ishleshke muyesser bolalmighan. Sherqiy Türkistan tupraqlirini we xelqining rohi dunyasini bulghap, jeng'giwarliqini ajizlashturup haram bilen halalni, toghra bilen xatani, pakliq bilen rezillikni, heq bilen batilni, düshmen bilen dostni perqlendürmeydighan halgha ekilish üchün xitaylar barliq rezil wastilarni ishqa sélip maarip, medeniyet, radio-televiziye, neshiryat we sen'et sahiliride gherezlik heriket qilmaqta.

2000 yildin artuq tarixqa ige Yarghul qedimiy shehridin bir körünüsh.

Turpandiki karizlardin biri. Xitay milliti ejdatlirimizdin qorqup 10 ming chaqirimliq sepil soqup uning ichige mökünüp yashighan bolsa, Uyghur milliti yer asti süyidin paydilinip chöllerni bostan qilip yashash we medeniyet-maarip, sen'et, din, soda-sétiq, dehqanchiliq, ormanchiliq ishlirini rawajlandurup 10 ming chaqirimliq kariz yasap chiqqan. Xitay tajawuzchilar bügünki künde bu medeniyet ijadiyiti we mirasni özining qiliwelish üchün kariz temigha xitayche yeziq bilen "kaerjing" (坎儿井) dep yezip qoyghan. Kariz digen sözni toghra teleppuz qilalmaydighan nomussizlar u xetni yezip qoymisa bu mirasimizning isminimu eytalmaydu. Shundaq turup nomus qilmay "bu yer mening"-deydu. Terrorchi, yalghanchi, kazzap, mutihem, iplas, tajawuzchi..digen süpetlerning hemmisi xitay tajawuzchilirigha mensup süpetler hesaplinidu. Ötkenki xatirimizde éytip ötkinimizdek xitaylar téxi nomus qilmay kariz yasashni 19-esirde Linzeyshüy Turpan Uyghurlirigha ögitip qoyghan, deydu texi, küp-kündüzde.

Kariz – Türkistan, gherbiy Asiya we Shimaliy Afriqida qollinilip kelgen yoshurun ériq- östeng bolup, Turpandiki Kariz 2 ming yildin artuq tarixqa ige. Turpanda hazirghiche saqlinip qalghan kariz sani 1237 bolup, qolliniliwatqini 853, su teminlesh miqdari her sekontta 10 metir kub (texminen 10 tonna). Kariz- chongqurluqi bir nechche metirdin 100 m ghiche chongqurluqtiki quduqlar, quduqlarni bir-birige tutashturidighan yer asti ériq, yer üsti ériq we yer üstidiki ériq qashliridin terkip tapqan bolup, eng yaxshi kariz bilen yilda 500 mo (33.3 gektar) yerni sugharghili bolidu. Eng uzun kariz 10 Km din uzun bolup, adettiki karizlar 3 Km din 8 Km ghiche uzunluqta bolidu. Turpandiki karizlarning omumi uzunluqi 5 ming Km din artuq bolup dunyada hazir saqlinip qalghan karizlarning eng mehshuri hésaplinidu. Emgekchan Uyghur xelqi 2000 yildin artuq uzaq tarixi jeryanda 5000 Km din artuq kariz kolap Turpan oymaliqidiki chöllerni bostan qilip, méwilik derex, tal tikip, bughday, komme qonaq, aq qonaq, shal, qoghun - tawuz, köktat we képez térip özgiche medeniyetlerni yaritip Asiya medeniyitige öchmes töhbilerni qoshup kelgen.
Xitay tajawuzchiliri bu tupraqlirimizgha besip kirgendin béri 50 qétimgha yéqin yadro siniqi, kan bayliqlirini izdesh- bulash üchün hemmila yerde elip beriqatqan qalaymiqan kolash, del-derexlerni kesish, exlet tashlash, su menbelirini bulghash qatarliq jinayetliri tüpeylidin Turpandiki karizlirimiz qurup ketish xewpige duch kelmekte.

Turpandiki Uyghur dehqanning öyi we hoylisidin bir körünüsh. Emgekchan, eqil- parasetlik Turpan Uygurliri miladidin ilgiriki zamanlardin bashlap Turpan oymanliqida kariz berpa qilip chöllerni bostan qilip dehqanchiliq, charwichiliq, baghwenchilik, qol hünerwenchilik, yipekchilik, soda-setiq, binakarliq, sen'et, heykeltarashliq, ming öy medeniyiti, meschit- medrislerni bina qilip, döletlerni qurup, Uyghur medeniyitining tereqqiyat tarixida öchmes izlarni qaldurghan.

Turpan shehridin 10 Km gherpke jaylashqan Yarghul qedimiy shehrining köktin körünüshi. Bu qedimiy sheher 2 ming yildin artuq tarixqa ige bolup ichide "yer asti saray1 dep atilidighan sirliq orda, 13- esirdiki urushta kollektip depne qilin'ghan ösmürler qebrisi, butxanai astirinomiye supisi, metal tawlash ochiqi, hünerwer-kasiplarning dukanliri, soda-sétiq öyliri, olturaq öyler, mektep, quduq, sepil qatarliqlar bolup, qedimqi zamanlarda ejdatlirimiz bu jughrapiyilik yer sheklidin intayin ustiliq bilen paydilinip mudapi'e iqtidari küchlük bolghan qel'e salghan. Bundaq qel'e dunya miqyasidimu bek az uchraydu. UNESCO mexsus meblegh ajritip bu yadikarliqni asrash we qoghdap qélish üchün köngül bölmekte.
Turpandiki "Bézeklik ming öy" menzirisi. Turpan oymanliqi (Turpan we Qumulni öz ichige alidu)diki Uyghurlar omumiyüzlük iman éyitqan 15-esirdin ilgiri budda dinigha étiqad qilatti. Turpan Uyghurliri Yalquntagh jilghisi we Yarghulgha ming öylerni bina qilip budda medeniyitini rawajlandurghan we öchmes izlarni qaldurghan. Xitay tajawuzchilar bügünki künde tamamen musulman bolghan Uyghurlarni bu medeniy miraslardin yiraqlashturup körsitish üchün bu ming öylerni sunwukongdin bashlap kéyin kelgen xitaylar berpa qilghan,-dep jenining bériche teshwiq qilmaqta. Bu nomussisz xitaylar özlirining budda medeniyitini kimdin ögen'genlikini untup qalghan bolsa kérek. Xuddi ularning teshwiqatlirigha Türkistan xelqi we chetellikler ishinidighandek.
Turpan shehrining sherqiy shimalidiki Yalquntagh jilghisigha ejdatlirimiz bina qilghan "Bézeklik ming öy" menzirisi.
Turpan bostanliqidiki Uyghurlar üzüm qurutidighan "Chünche" dep atilidighan öyler, talliq we orman.

Buyluqtiki "örnek talliq bagh"din bir körünüsh.

Turpan Buyluq yezisidiki talliq baghlardin biri.

Xitay tajawuzchiliri Buyluqning igilik hoquqini terrorluq wastisi bilen igelliwalghandin kéyin uni "junggu putaogou"-digen nam bilen ölgidek teshwiq qilip, chet'ellik we xitay seyyahlargha bu yerning xitayning ikenlikini teshwiq qilish, heqiqetni yoshurush we burmilash üchün buyluqtiki bu "örnek bagh" qa meqsetlik abide tiklep üstige xitayche "putaogou"(üzümlük jilgha)-dep yezip qoyghan.

Turpandiki Buyluq (Talliq, Üzümlük-digen menide) yézisining köktin körünüshi.

Buyluq- talliq, üzümlük digen menide bolup, Turpan shehrining 13 Km sherqiy shimaligha, Yalquntagh jilghisigha jenuptin shimalgha qarap sozulghan Buyluq yézisini körsitidu. Buyluq bostanliqi jenuptin shimalgha 8 Km, sherqtin gherpke otturiche kengliki 500 m bolup, eng keng yéri 2 Km kelidu. Bu bostanliq bulaq süyige tayinip köklep turidu. Buyluqtiki 400 gektar talliq baghda nechche onxil üzüm yétishtürilidighan bolup, yilda 6 milyon tonna üzüm élinidu, 300 tonna wasalghu (urughsiz quruq üzüm) ishlepchiqirilidu. Bu üzüm we wasalghularning köp qismini xitay tajawuzchilar seddichin sépili ichige bulap ketkendin bashqa shianggang, aomen, taiwan, yaponiye we bashqa döletlerge sétip xejleydu. Bu ziminning igisi bolghan Uyghur dehqanliri bolsa yenila namrat halette qéliwéridu.

barinliq@hotmail.com