Qeshqeriyeni Qutquzayli !

Qeshqer shehridiki Seyit Arislan'xan maziri. Seyit Arslan'xan Qaraxanilar xandanliqining 5-ewlad padishasi bolup miladi 971-yildin 998-yilghiche Qeshqer Yengisheher nahiye Harap yézisining sherqige jaylashqan "Ordam"-dep atilidighan jayda İslam dinini pütün Qaraxanilar dölitide omomlashturush üchün iman éytip kéyin yéniwalghan Xotenlik Uyghurlargha we ular bashlap kelgen Tibetlik buddist armiyige qarshi jihat qilip shehit qilin'ghan. Seyit Arslan'xanning téni Ordamgha, béshi bu mazar(eyni waqittiki xan jemeti maziri idi) gha depne qilin'ghan.
Xitay tajawuzchiliri 2002-yili bu 1000 yildin artuq tarixqa ige xan jemeti mazirini buzup xitay tajawuzchi aqqunliri üchün olturaq bina, mehmanxana we köngül échish esliheliri bina qildi. Bu gümbezdin bashqa mazarlarni xelqqe bésim ishlitip sheher sirtigha yötketküziwetti. Xitay milliti ejdatlirining sitang(ölügini kömidighan yer digen gep)ni buziwetishni intayin yaman köridu. Öz millitining en'enisi boyiche éghir haqaret dep qaraydighan qebrige buzghunchiliq qilish jinayitini, qilche tep tartmastin Sherqiy Türkistanda Uyghur padishahlarning, Uyghur xelqining mazarlirigha buzghunchiliq qilip, mazar ornigha xitay tajawuzchiliri üchün olturaq bina, mehmanxana, köngül échish esliheliri, herbi gazarma qatarliqlarni bina qilip, ejdatlirimizning rohini biaram qilghandin bashqa milliy en'enilirimizni depsende qilmaqta. Bu mazargha depne qilin'ghan Seyit Arslan'xan'gha oxshash bu tajawuzchi kapirlargha jihat achmisaq shéhitlirimizning rohi xosh bolmaydu, Allah bizdin razi bolmaydu.

Qaraxanilar xandanliqining shahzadisi, tilshunas, alim Mexmut Qeshqerining maziridin bir körünüsh. Bu mazar Qeshqer shehridin 45 Km gherpte, Toqquzaq nahiyisige qarashliq Opal yézisining Aziq kentige jaylashqan bolup, mazar jaylashqan bu tupraq kona tash qoral dewridin bashlap ejdatlirimiz yashap kelgen zimin bolup hésaplinidu. Opaldin tépilghan yirik we inchike tash qorallar, turmush buyumliri, wesiqiler bu nuqtiniispatlidi.
Mexmut Qeshqeri Miladi 1008-yili Qaraxanilar xandanliqining paytexti Qeshqerde xan jemetide dunyagha kelgen bolup, baliliq we ösmürlük dewirliride Qeshqer, shundaqla ottura Asiyadiki eng ilghar bilim yurtida terbiye körgen. Mexmut Qeshqeri eyni waqittiki dölet tili bolghan bolghan "Xaqaniye tili", Erep tili, Paris tili, edebiyat, jughrapiye, tarix, astirinomiye, tibabet, islam dini we universal bilimlerni mukemmel igelligen bolup, dadisi Hüseyin süyiqestke uchrighandin kéyin Qeshqerni terk étip İssiqköldin baslap ottura Asiyadiki Qaraxanilar tewelikidiki barliq Türk qebililirini 1058-yildin 1072-yilghiche 14 yil kézip, Qaraxanilar tewelikidiki Türk tilini Xaqaniye tiliboyiche retlep chiqip 1072-yildin 1075-yilghiche bolghan qisqighine 3 yil ichide eyni zamandiki İslam medeniyet merkezliridin biri bolghan Baghdatta "Diwani Lughetit Türk" (Türk Tili Qamusi) ni Erep tilida yézip chiqqan.
Mexmut Qeshqeri ana til lughitini dunyada tunji qétim chet'el tilida yézip chiqqan alim bolup, Mexmut Qeshqerige oxshash universal selishturma lughetni 7 esirdin köprek waqit ötkendin kéyin Yawropaliq bir tilshunas yézip chiqqan. Dimek tilshunaslar ichide Mexmut Qeshqeri dunyadiki oxshash alimlardin yette esir ilgiri öz ijadiyitini dunyagha namayen qilghan.
Mexmut Qeshqeri miras qaldurup ketken Türk tillar qamusi yalghuz Uyghur Türklirining mirasi bolup qalmastin, Pütün dunyadiki Türk millitining qimmetlik medeniy mirasi bolup, ottura esirdiki tariximiz, jughrapiyemiz, muhim tarixiy weqeler, yer we milet, qebile atliri qatarliq qimmetlik matiriyallar bine dunya alimlirini özige jelp qilip kelmekte.
Xitay tajawuzchilirini wetinimiz tupraqliridin qoghlap chiqirip bu muqeddes miraslirimizni öz qilimizgha alsaq, bu tupraqtin onlighan, yüzligen, minglighan Mexmut Qeshqeriler chiqidu, Allah buyrusa. Bügünki künde bashlanghuch mektepni qoshup hésaplighanda 20 yil oqughan bir xitay lughetke tayanmay turup yéziqchiliq yaki bir kitapni rawan oquyalmaydighan turup, ashu qalaq yéziqni "eng ilghar yéziq"-dep, ashu ahangdash sözlerning köplügi destidin jijilap bermise menisini bilelmeydighan we isim-familisinimu resim sizip turup bir-birige uqturidighan mangqa xitaylar öz tillirini maxtiship, bizning nazuk we herqandaq ehtiyajimizdin toluq chiqidighan til-yéziqimizni " qisqartip", men'i qilip xelqimizge rohi jehettin éghir zulum qilmaqta.
Erep élipbesidin qobul qilghan we uzaq esirler qollan'ghan Uyghur yéziqimiz xitay tajawuzchilirining közige mix bolup sanjilip ularni biaram qilmaqta. Düshmen bu medeniyitimizni yoqutush we tarixni untuldurush üchün pütün sep bilen atlanmaqta. Biz tilimizni, dinimizni, medeniyitimizni we barliq milliy menpeetlirimizni qoghdap, tereqqi qildurimiz deydikenmiz, birla yol bar: U bolsimu tajawuz qilip kirgen düshmenning hemmisini yurtimizdin qoghlap chiqirish yoli. Undin bashqa yol qichishmighan yerni qashlighandek, yaki jiger raki bolghan ademning térisige qichishqaq melhimi sürtkendek ehmiyetsiz urunush bolup hésaplinidu. Döliti, armiyisi, hakimiyiti bolmighan milletning medeniyiti hechqandaq kapaletke ige bolmaydu we medeniyetni kötürüp chiqirip héchbir chong ishni hel qilghili bolmaydu.

11-esirde, Mexmut Qeshqeridin keyin chiqqan Qaraxanilar xandanliqining dölet erbabi, dangliq peylasop, sha'ir, edip Yüsüp Xas Hajipning maziridin bir körünüsh.

Bu mazar Qeshqer shehrining paynap dep atilidighan mehellisige jaylashqan bolup, eslide Yüsüp Xas Hajip wapat bolghanda Qeshqer deryasi (Qizil derya depmu qtilidu) ning boyigha jaylashqan xan jemeti mazirigha depne qilin'ghan bolup, kelkün sewebidin Qaraxanilar xaqani Paynap dihen mehellige mexsus mazar, meschit we medris bina qildurup qebrini yötketken. 11-esirning axiridin 20-esirning kéyinki yérimighiche héchkimge putlashmighan bu alimning maziri 1960-yillargha kelgende Maozeydong deydighan leniti, doziqi, qara niyet, telwe kapir xitaygha putlashqan bolup, mazar, meschit we medrislerni pütünley buzduruwetken. Ornigha tenterbiye komitéti ishxanisi we bashqa eslihelerni qurup mazarni yoq qiliwetken. 1976-yili Maozeydong jehennemge yol élip yéqilghu bolushqa bashlighandin kéyin Merhum alimning mazirini remont qilish pursiti kélip mazar qaytidin yasap chiqilghan. Meschit we medris zimin tarliqi we xitayning düshmenligi tüpeylidin eslige keltürülmigen.

Yüsüp Xas Hajip 1019-yili Qaraxanilarning yazliq paytexti bolghan Balasaghunda dunyagha kelgen bolup, ösmürlük dewride ata-anisi bilen merkizi paytext (Ordu Kent) Qeshqerge köchüp kélip Qeshqerde oqughan we mukemmel bilim alghan. Yüsüp Xas Hajip 50 yashtin ashqandin kéyin 12 ming kubletlik "Qutatghu Bilig" dastanini yézip chiqip eyni waqittiki Qaraxanilar sultanigha hediye qilghan we " Xas Hajip" unwanigha muyesser bolghan. Xas Hajip xaqanning eng aliy meslihetchisi bolup, Qaraxanilar dölitini idare qilishta Yüsüp Xas Hajip muhim dölet erbabi süpitide zor rollarni oylighan.

Yüsüp Xas Hajipning "Qutadghu Bilig" dastani- Türk millitining pelsepiwi qarashliri, exlaq qarishi, dunya qarishi, hakimiyet qarishi, adalet qarishi, kishilik munasiwet, astirinomiye, jughrapiye, tibabetchilik, tilshunasliq qatarliq nurghun sahelerdiki eng ilghar qarashlirining mujessimi bolup,u nadir eser bügünki kündimu hech qimmitini yoqatqini yoq. U insaniyet medeniyet tarixida nurluq yultuzlardek parlap turmaqta.

19-esirnnig axirliri bina qilin'ghan Engiliyening Qeshqerdiki bash konsulxana binasi. 1990-yili échilghan bu konsulxana 1946-yilghiche Engiliyening bash konsulxanisi süpitide ishlitilgen bolup, Hindistan we Pakistan musteqil bolghandin kéyin 1954-yilghiche Hindistan we Pakistanning Qeshqerde turushluq konsulxanisi bolup ishlitilgen. 1954-yili konsulxana emeldin qalghandin kéyin komunist xitay tajawuzchiliri bu binani chetelliklerni kütidighan "Qobulxana" süpitide ishletken. Kéyinche bu hoyla " Chinebagh"(Chirayliq, pakiz bagh-digen menide) mehmanxanisigha özgertilip ishlitilmekte. Wetinimizge éqip kelgen xitaylarning hemmisi oghri-bulangchi bolup, 1990-yillarning kéyinki yérimida xitayning Zhejiang ölkisidin eqip chiqqan Zhaoanlin atliq aqqun meynet xitaygha Qeshqer wilayetlik partikom gilastuk taqap, bu mehmanxanini erzan bahada "sétip bergen". Emeliyette Zhao anlin digen xitay bir mochen'ge zhejiangdiki poyiz istansisidin uzitish bélitinila élip poyizgha yamiship chiqqan sépi özidin qara xitay bolup, héchqandaq mülki yoq idi. Qeshqerge kelgendin kéyin qurulush orunlirida xish toshup, lay étip bir mezgil jan baqan. 1990-yilning bashlirida Qeshqer wilayetlik partkomning xitay emeldarliri özliri üchün bir "wakaletchi oghri" qilip tiklep chiqip, özliri perde arqisida turup, chine bash mehmanxana, Xelqara sayahet jemiyiti, konsulxanini özgertip yasighan resturan we 50 tin artuq yaponiyede yasalghan sayahet aptomobilini, 11 qewetlik mehmanxana binasini qoshup bu wakaletchi oghrigha "sétip bergen". Chine bagh we etraptiki esli mülk igiliri bolsa mal-mülkliridin mehrum qelip namratliship ketti, dawa qilghanliri herxil bötanlar bilen basturuşdi....
Yuquridiki resim 1890-yili Qeshqerdiki Semen yézisigha bina qilin'ghan Char Rosiyening bash konsulxana binasi. Char Rusiye aghdurulghandin kéyin Sovet ittipaqining Qeshqerde turushluq bash konsulxanisi qilip dawamliq ishlitilgen. Merhum Abdurehim Ötkür yazghan "Oyghan'ghan Zimin" romanida tilgha élin'ghan "80 qoygha bir miltiq" mawzudiki toxtamname del mushu sériq binaning ichidiki mejlisxanida imzalan'ghan.Sovet ittipaqining bu bash konsulxanisi 1960-yilghiche ishlitilgen bolup, xitay bilen sovet ittipaqining munasiwi jiddileshken 1960-yili Ros deplomatlar konsulxanini emeldin qaldurup Moskuwagha qaytip ketken. Undin kéyin xitay komunist tajawuzchiliri bu binani mehmanxana qilip ta hazirghiche ishletkemte we yénigha qoshumche binalarni sélip ishretxana qurup Qeshqer xelqining exlaqini buzush üchün pay-pétek bolmaqta. Hazir (3 yultuzluq) Qeshqer Semen Mehmanxanisi-dep atilidu.
Yuquridiki resim üstide köp toxtalmisammu hemmeylen'ge ayan bolsa kerek. Heytgah jamesi 1442-yili bina qilin'ghan bolup, wetinimizdiki eng chong jame bolup hesaplinidu. Qeshqer shehrining Heytgah meydanigha jaylashqan bu jame Uyghur xelqi, shundaqla pütkül Sherqiy Türkistan xelqining meniwi tüwrüki we rohi ozuqi süpitide mewjut bolup turmaqta. 1950-yillargha kelgüche bu jame Qeshqerdiki dangliq medrislerning biri bolup ottura Asiya üchün nurghunlighan diniy alimlarni, shair, edip, tarixchi, inqilapchi, dahi, dölet erbaplirini yétishtürüp dang chiqarghan. Qeshqer ottura Asiyada zaman jehette Buxaradin kéyin İslam medeniyet merkizi bolghan bolup, "Sani Buxara" dep atalghan.(2-Buxara) digen menide. Bu medriste Quran we Hedistin abshqa, astirinomiye, Uyghur tili, Erep tili, Paris tili, tibabetchilik, matimatika, jughrapiye, ximiye qatarliq universal bilimler ögitilgen bolup, bu medrisni püttürgenler Qeshqer yaki bashqa yurtlarda dangliq erbaplardini ölima ustazlardin bolghan.