Sherqiy Türkistanni Qutquzayli ! (2)
Xoten wilayiti Qurum we Qaraqurum taghliri arqiliq Keshmir we Tibet döliti bilen chegrilinidu, chegra uzunluqi 210 km.
Xitay tajawuzchi hökümitining nopus istatistikisi boyiche eytqanda 2003-yildiki Xoten wilayitining nopusi 1 milyom 740 ming bolup, Uyghurlar omumi nopusning 96% tin köprekini teshkil qilidu. Xoten wilayiti Sherqiy Türkistanda Uyghur nopus nisbiti eng yuquri bolghan wilayet hesaplinidu.
Xitay tajawuzchi hökümiti elan qilghan nopusta Uyghurlarning emiliy nopusi meqsetlik kémeytiwétilgen bolup, 1 milyon 740 ming adem ‘ish-qur’ (bingtüen) nami bilen Xoten wilayiti tewesige tajawuz qilip orunlishiwalghan xitay bulangchilarni öz ichige almaydu. Emgekchan Xoten xelqi komunist xitay tajawuzchilirining bulang-tangliri, qanliq basturushlirigha qarshi küreshni dawam qilip keldi, öz etiqadini eghir bedellerni tölep qoghdap keldi.
Xoten Uyghurliri etles toqushni bügünki kün'giche dawam qilmaqta.
Emgekchan Xoten Uyghurliri nechche ming yilliq shanliq tariximiz jeryanida Tarim medeniyitini berpa qilish üchün tiriship ishlep chöllerni bostan qilip, sheherlerni qurup, mektep echip, 10-esirdin ilgiri butxana, 10-esirdin keyin bolsa meschit, medrislerni yasap etiqad bilen yashap kelgen.18-esirdin beri Manju tajawuzchiliri we xitay tajawuzchilirining wetinimizge qilghan tajawuzchiliqigha qarshi küresh qilip tillarda dastan bolghudek ghelibilerni qolgha keltürgen.
Xoten shehrining sherqige, Yorungqash derya sahiligha jaylashqan Xoten gilem fabrikisidiki Uyghur qiz-chokanlar gilem toquwatqan körünüsh.
Xoten Uyghurliri emgekchan, chongqur etiqadliq, medeniyetlik, qoli chiwer, sen'etxumar xelq bolup tarixtin beri öz ghelibilirini, bext-saadetlirini naxsha eytish, ussul oynash bilen ipadilep kelgen.
Pile ghozisidin yipek yip igiriwatqan Uyghur ayal. Tarixtin beri Xoten Uyghurliri üjme derixi tikip, pile beqip ghoza elip yipek yiplarni igirip gilem we etles toqup, er-ayallarning eng nepis, eng yarishimliq kiyim-kechek, doppa we öy bezeklirini tikip kündilik hayatigha güzellik qetip kelgen.
U tergen paxtidin bizning üsti bash,
U cheshlep yiqqan dan- bizning yigen ash.
Hem shu ligen'ge chiqqan gösh, ot-yash,
U baqqan pildin bizning yotqan tash,
U bolghach mert hatem biz mushundaq shash,
Jahanda hemmidin dehqan bolmaq tes!
Xoten shehrining sherqiy qismida jenuptin shimalgha eqip ötidighan Yorungqash deryasidin bir körünüsh. Yorungqash deryasidin miladidin ilgiriki zamanlardin etibaren Aq qash teshi chiqidighan bolghachqa derya namini ejdatlirimiz 'Yorung qash'-dep qoyghan. Yorungqash deryasi Qurum taghliridiki qar-muzlarning erigen suliridin hasil bolghan derya bolup, shimalgha qarap eqip Tarim deryasigha quyulatti. Xitay tajawuzchilirining apet elip kelgüchi aqqunlirining boz yer echishi, tebii ormanlarni kesip weyran qilishi we yadro sinaqlirini tekrar elip berishi tüpeylidin Yorungqash deryasi barghanseri qurup ayda-yilda yaz künliri sel kelidighan pesillik deryagha aylinip qaldi. Yorungqash deryasidin qash teshi bulaydighan tajawuzchi xitaylar derya muhitini teximu bulghap Xotenning kelichikige eghir tehdit salmaqta.
Xoten shehrining sherqiy jenubigha, Yorungqash derya boyigha jaylashqan Melikawat qedimiy sheher xarabisidin bir körünüsh.
Melikawat sheher xarabisige xitay hökümiti tiklep qoyghan abide.
Xitay tajawuzchilirining bayliqlirimizni bulash, emgek miwilirimizni zorawanliq bilen igelliwelish, yilda 3 aydin artuq hashar-medikarliqqa tutush, jahandarchiliq erkinlikini boghush, xalighanche qolgha elip basturush qatarliq zulumliri tüpeylidin namratlashturuwetilgen Xoten dehqanliri hayatini saqlap qelish üchün pulgha yaraydighan nersisi yoq qapaqqa neqish chékip bazargha apirip setishqa mejbur bolmaqta. Qapaqqa chékilgen neqishke qarang: Tal barang astida ussul oynawatqan Uygur qizi. Mushu mezlum milletni qarilashqa urun'ghan xitaylarning beshini kesmey bashqa nime yol bar deysiz?!
Emgekchan, qoli gül Xoten kasipliri soqup üstige neqish chekken chögün. Bumu hazir tewerük bolup qalghan milliy hüner senitimiz bolup, ete-ögün xitayning saxta malliri bazarlirimizgha yamrap ketse hünerwenlirimizning küni teximu teslishidu.
Xoten Uyghurliri ichige neqish chekip yasap chiqqan dap. Xotenni, Sherqiy Türkistanni jan tikip azat qilsaq zulum astida ingrawatqan Xoten xelqi qeddini des kötürüp, 'Altimiz, Chaltimiz!'-diyiship, duttar, tembur, rawap we daplirini qollirigha elip jennet kebi Xoten baghlirida neghmige chüshidu. Ashu künlerni qolgha keltürüsh üchün Allah yolida mangayli, Allahtin tajawuzchi xitaylargha qarshi jihat qilishqa nesip qil,dep tileyli, küresh qilayli!
Xotendiki ulagh baziridin bir körünüsh.Ejdatlirimiz nechche ming yilliq shanliq tariximiz jeryanida owchiliq, köchmen charwuchiliq, dehwanchiliq, beliqchiliq, ormanchiliq,medenchilik, qol hünerwenchilik, soda-setiq ishliri bilen shughullinip kelgen. Uyghurlar gerche Türk qebililiri ichide köchmen charwichiliq turmushidin eng awal bostan medeniyitige köchken bolsimu, ulagh beqish, ulaghning göshi, terisi, yungliri, tezekliridin paydilinishni peqet untup qalmidi.
Xitay tajawuzchilirining bulangchiliq we eghir zulumi destidin halsirap ketken Uyghur dehqanlar bazarda bir-birige mundaq dep peryad qilishidu:
Oghutmu 'pul!' deydu, yaltiraqmu hem,
Tügmenmu 'pul!' deydu, jin chiraghmu hem,
'Pul!' deydu tagharmu, toqunaqmu hem,
'Pul!' deydu yoldiki boghinaqmu hem,
Pul qeni?! pul nede?! ghem üstige ghem,
Jahanda hemmidin dehqan bolmaq tes!
Barghanseri eghirlishiwatqan xitay zulumi heqqide Uyghur dehqanlar yene mundaq deydu:
Barghanche égilip töwen'ge bashlar,
Chanaqqa sighmighach hesretlik yashlar,
Yürekni xun qilghach bulash-talashlar,
Amalsiz dadlinip, ah, zamandashlar,
İshikni chektuq el mehribanining....
Etizlar 'tonna' liq- tonna ash chiqsa,
Qonaq hem bughday, hem azraq mash chiqsa,
Hesapchi xitaylar bizdin shash chiqsa,
Rast san'gha 'qash' chiqsa, közdin yash chiqsa,
Yürekke yettighu uchi panining.
Xotendiki İmam Japiri Sadiq Ghojam medrisi. Xitay tajawuzchiliri Xoten tewesidiki barliq kona medrislerni mejburi taqiwetti. Bir qisim meschitlernimu taqiwetti, mubarek islam dinimizni ügetken we ügen'gen Uyghurlarni tutqun qilip ilgiri bu sehipimizde tilgha elip ötkinimizdek türmilerde wehshi usullar bilen qiynap öltürdi. Xitay tajawuzchiliri insaniyetning, medeniyetning düshmini bolup, ularni qoghlap chiqarmighuhche wetinimizde tenchliq, awatliq, bayashatliq, pakizliq, güzellik bolmaydu.Xoten Keriye nahiye baziri merkizidiki töt kochigha Xitay tajawuzchiliri Qurban Tulum bilen Mawzeydongning heykilini qaturup Xoten xelqini aldashqa urunmaqta. Xuddi Uyghurlargha Mawzeydong nijatliq yolini bergendek!
Yuquridiki menzire Keriye nahiye baziridiki Uyghurlarning Mersedes(Mercedes-Benz), Toyota aptomobillirini toxtutush meydani. Qarang, Xoten Uyghurliri nimidigen bay bolup, nimidigen tereqqi qilip ketken! Aptomobil toxtutush meydanining zamaniwiliqigha qarang!
Xoten Chira nahiyiside Xitay tajawuzchi hmkümiti meschitning temigha chaplap qoyghan uqturush. (Diniy paaliyet sorunliri we tawap noqtilirini bashqurushni kücheytish toghrisida uqturush) (1999-yil, 2-ayning 10-küni)
Xotenning Yorungqash we Qaraqash deryaliridin chiqqan qash tashliri. Xoten qash teshi- Xotenning tarixtin beri meshhur mehsulatliridin biri bolup hazirghiche dunyaning nurghun yerlirige aliy derijilik sowgha süpitide tarqalmaqta. Xitay tajawuzchiliri Xoten we Qeshqer tewesidin qash teshi bulap seddichin sepili ichige elip ketmekte dunyaning herqaysi jaylirida setip xejlimekte.
Qash teshi- uzun tariximizdin beri hayatimizdiki muhim buyumlarning qataridin orun alghan bolup, bu heqte 11-esirde yashighan Mehmut Qeshqerimu 'Diwan Lughetit Türk' te melumat bergen: Qash teshi chaqmaq cheqishtin saqlaydu, ussighanda aghzigha seliwalsa ussuzluqni peseytidu....
Xotendiki dehqanlirimizning haligha qarang. Xitay tajawuzchilirini bu mubarek tupraqtin qoghlap chiqarsaq bu dehqanlirimiznimg yürekliri qanche oynap keter?! Topilang yollar qanche güzelliship keter?!
Dehqanmu yashisun, külsun, yayrisun,
Dehqanmu jarangliq ünde sayrisun,
Dehqanmu köklisun, össun-aynisun,
Qazini may körsun, shorpa qaynisun,
'Uh' disun, heyt-bayram, meshrep oynisun,
Jahanda hemmidin dehqan bolmaq tes.
Sen bizdek gerdini qatqan nede bar?
Miwe yep shaxqa tigh chapqan nede bar?
Tuz bergen tuzluqni chqqan nede bar?
El-yurtni dehqandek baqqan nede bar?
Eyitmisaq bolmaydu uning derdi bar!
Jahanda hemmidin dehqan bolmaq tes!
Teklimakan chöllikide kötürülgen quyun. Tarim oymanliqining otturisidiki Teklimakan qumluqi- 370 ming kuwadrat kilometir kelidighan, dunyada 2-chong köchme qumluq bolup, Xoten wilayitidiki bostanliqlargha herdayim qumlar köchüp tehdit delip turidu. Qum köchidin mudapie körüsh üchün Uyghur xelqi köchet tikip ihate orman bina qilidu, xitay tajawuzchiliri ormanlarni kesip qalaydu we ishlitidu, netijide Xoten bostanliqining kölimi yilseri taraymaqta.
Bügürdin yaki Kuchadin Xotenning Niye nahiyisige qarap yolgha chiqsingiz bu menzirini körisiz. Qeshqerdin Xoten'ge qarap mangsingizmu oxshashla bundaq menzirini körisiz. Eger qisqa waqit ichide xitay tajawuzchilirini wetinimizdin qoghlap chiqarmisaq Tarim oymanliqi tamamen qumluqqa we exletxanigha aylinip ewladlirimizgha exletxana we ghaljir xitaydin bashqa hechnerse miras qalmaydu!
Tarim oymanliqining sherqiy jenubigha jaylashqan Cherchende qoy beqish bilen mektepte oqushni birleshtürüshke mejbur bolghan balilar. Bu ewladlirimizgha biz nimini miras qilip ketishimiz lazim? Xitaylar waba virusliridek yamrap ketken Sherqiy Türkistannimu yaki xitaysiz pakiz, hör Sherqiy Türkistannimu?! Bu hemmimiz chongqur oylinishqa we jiddiy heriketke ötüsh perz bolghan mesile.
Keriye deryasining qurup ketken körünüshi. Deryaning qurup ketishi nimidin derek beridu? Derya nime üchün qurup ketti? Eger beshimizni ichimizge tiqip Allah buyrughan ishni qilmisaq Ete-ögün Yorungqash deryasimu, Qaraqash deryasimu, Yeken deryasimu, Könchi deryasimu, İli deryasimu qurup ketidu-texi! Uyqumizni achayli, bügündin bashlayli!
Xoten Keriyediki dehqan qerindashlirimiz Allahtin tilewatidu, dua qiliwatidu. Ular nime dep dua qiliwatqandu? Xitay tajawuzchilirining jajisini bergin, ya Rabbim! , xitay tajawuzchilirigha qarshi jihat qilishqa, sening yolungda shehit bolushqa nisip qilghin,ya Rabbim!, Bizge rehim qilghin!-dep dua qilmaqta.
Xoten Keriye baziridiki seksen xalta. Wetendiki bu méhnetkesh, semimi, mezlum xelqimizni her minut yad etip, ularni qutquzush üchün awal Allahtin yardem tileyli, andin özimiz heriket qilayli.
Xoten bazirigha kirgen dehqanlarning aldida deweylep turup bulangchiliq qilidighan qasqan shepkilik xitay bajger we bazar bashqurush ghalchiliridin biraz bolghan dehqanlar mundaq deydu:
Satqili epkirse yangaq ya güle,
U kéler dep: qeni resmiyet öte!
Bu kéler: Yer heqqi tapshurghin bole!
Dep qalsa: Sel toxtang..der yoqal, öle!
Uning'gha hemmisi toquydu müle,
Jahada hemmidin dehqan bolmaq tes.
Xoten Keriye nahiyisining yezisida kir yuyuwatqan bir japakesh ana. Cheteldiki Uyghurlarning kir yuyush mashinisi bar, tokmu, issiq süyimu, alahide un sopunimu bar,yuyup bolup qurutup beridu-texi hazirqi kiralghhular! Cheteldiki bezi chokanlirimiz kirni mashinida yuyupnanni doxopkida pishurup özi resturanlargha, beziliri texi xitaylar achqan resturanlargha berip tamaq yep kelidiken, haraqmu ichishidiken-texi! Allahh, bundaqlarning könglige insap bergin! Ulargha hidayet ata qilghin! Ular ana wetinidiki eghir zulum astida azap chekiwatqan japakesh, yürekliri zide anilar, achilar, singillirini we qerindashlirini eslep tursun, ularni qutquziwelish üchün azraq bolsimu bedel tölisun, hech bolmisa besh waqit namaz qilip namizida qerindashlirigha azatliq tilisun, Amin!
Xoten Keriyening yezisida bir chilek ériq süyini desmiye qilip oynawatqan balilarni qarang. Bu balilarning oyunchuhqi yoq, dadisi kompiyuter elip berelmeydu, welsipitmu elip berelmeydu, tenherket qulubi yaki muzika kursigha iwetkidek puli yoq, chetelge yaki bashqa sheherge sayahet qilip kelidighan puli yaki imkaniyitimu yoq, internet digen ejnebilerning sözini teximu bilmeydu, resturan digen'ge peqetla berip baqmighan! Bu balilar etigini seherde ornidin turup janggalda qoy beqip, kün chiqqandin keyin öyige kelip nan bilen chayda nashta qilip kona somkisini kötürüp mektepke qarap mangidu, chüshte topa orlep turidighan mektep hoylisida quruq nan yeydu, kechqurun öyige qaytip yene pada baqqili jang'galgha ketidu, kechte öyige qaytip anisi nime etken bolsa shuni yep uxlaydu, öyide televizormu yoq, VCD,DVD, MP3 player..digenler teximu yoq!
Keriyediki ösmür qizlani qarang: Öydiki kirlerni dasqa selip eriq boyigha elip berip yughandin keyin öylirige qaytip ketip barghan menzire. Cheteldiki köchmenlerning qaysisining mushu yashtiki yaki chongraq qizi we yaki oghli mushundaq kir yuyidu? Sherqiy Türkistanliq muhajir Ata-anilar ballirini qandaq terbiyilishi kerek? Döliti musteqil kishilerning balliridek namaz oqumaydighan, ata-anisigha yardemleshmeydighan, pul buzdi, pochi, hakawur, weten söymeydighan, shexsiyetchi, ata-anisi qattiqraq gep qilsa yaki tayaq tekküzse saqchigha erz qilidighan kökerme qilip terbiyilishi kerekmu? Yaki xitay bek tereqqi qipketti, dep xitayni medhiyileydighan, xitay küchlük biz ajiz, shunga karing bolmisun,dep rohi ölgen iz basarlardin qilip terbiyilishi kerekmu? Buni her bir ata-ana bolghuchi obdan oylinishi we özi ülge bolghan halda bejirishke tegishlik mesile. Wetenni azat qilmisaq bizge erkinlikmu, demokratiyemu mensup bolmaydu, bashqa döletning chapinida meng'gü terligili bolmaydu! Ana yurtung aman bolsa, reng'gi royung saman bolmas!
'Men,sen,u' sehraliq, yézidin esli,
Dimek biz eslidin dehqanning nesli,
Neslidin yatlashqan körmes bext wesli,
Qedrini bilgen'ge u illiq yesli,
'Yesli'ge sozmisun qol ayaz pesli,
Jahanda hemmidin dehqan bolmaq tes!
Xoten Keriyediki ösmürler. Yalang ayaq, hechqandaq oyunchuqimu yoq, oynaydighan topimu yoq, minidighan welsipitimu, asfalit yolimu yoq, beden cheniqturidighan we oynaydighan baghchisimu yoq. Peqet söyümlük yurti, ata-anisi diligha salghan imani,sebi qelbi, saghlam tenila bar. Biz bu ewlatlargha nimilerni miras qaldurup ketishimiz lazim?Xotendiki bu sebi baliiargha qarang, issiq nanni yep alemche xosh bolup ketkinini! Sizning perzentingizge nan bersingiz mushunchiliq xosh bolup baqqanmidu? Wetende japakesh anilar qiziq tonurgha beshini tiqip, chach, qash-kirpiklirini köydürüp, mehri-muhebbet bilen nan yapqachqa shunche tatliqmidu-ye?! Siz chetelde nan yaki bolkini bazardin elip yaki tok ochaqta pishurup berginingiz üchün perzentingiz unchiwala xosh bolmamdighandu-ya?
Keriye bazirida nan satidighan qiz. Bu nan setip pul tapidighan yashtiki qizmu bu?!
Wetinimizdin xitay yejuji-mejujilirini qoghlap chiqirip, musteqilliqni, erkinlikni qolgha alsaq, bizning söyümlük perzentlirimiz ay-yultuzluq kök bayraq lepildep turghan chirayliq mekteplerde oquydu, bilim alidu, bizge iz basar bolidu, yurtimizni gül-chechekke pürkeydu. Bizning qebrimizge kelip dua qilidu, gül tikidu, wetenni qoghdaydu..
Xotenni qutquzayli! Sherqiy Türkistanni qutquzayli! Xelqimizni xitayning zulumidin qutquzayli!